شناخت گام مینور و ماژور
شناخت نت ها و ریتم و علائم اختصاری سبب می شود تا نوازنده بتواند صفحات ملودی را بخواند و از روی آن بنوازد. اما یکی از عمیق ترین مباحثی که سبب می شود احتمال خطای نوازنده را کاهش یابد شناخت گام و مقام ها / دستگاه ها در موسیقی می باشد. شناخت این علم نه تنها خطای نوازندگی را کاهش میدهد، بلکه به نوازنده این امکان را می دهد تا اگر نیازی به بداهه نوازی باشد بتواند از خلاقیت خود در قطعات و اجرا استفاده کند. در واقع شناخت گام ها و نحوه عملکرد آنها (اعم از ملودی نوازی و تنظیم آکورد و هارمونی) اولین قدم برای ساخت موزیک و بداهه نوازی می باشد. در این مقاله تلاش میکنیم به شکلی خلاصه و ساده، گام های متفاوت را بشناسیم و با استفاده از علم فاصله شناسی بتوانیم به تحلیل دستگاه ها و مقام ها و گام ها بپردازیم و در نهایت بتوانیم آکوردهای مختلف را دریابیم. در نظر داشته باشید که برای فهم مقاله پیش رو، باید فواصل را به خوبی بشناسید تا گام مینور و ماژور را بتوانید از یکدیگر تفکیک کنید. می توانید به مقاله های پیشین در مورد فاصله شناسی مراجعه کنید.
بیشتر بخوانید : دانستی های تئوری موسیقی بخش دوم
گام چیست؟
حرکت نُت ها در موسیقی به چندین شکل صورت میگیرد؛ بالارونده (حرکت نت ها بر روی خطوط حامل از پایین به بالا که صداها زیرتر/جیغ تر می شود)، پایین رونده (حرکت نت ها بر روی خطوط حامل از بالا به پایین که صداها بم تر/سنگین تر می شود) و یا به شکلی ترکیبی می باشد. این اتفاق در تمامی موسیقی ها به چشم می خورد. برای شناخت گام کافیست نحوه عملکرد و فاصله ی مشخص بین نت ها را در یک قطعه بشناسیم. نُت ها به شکل ریز پرده (ربع پرده یا یک هشتم پرده در موسیقی های سنت و محلی)، نیم پرده و یا یک پرده ی کامل به شکلی بالارونده و یا پایین رونده در موسیقی وجود دارند. گام در واقع مسیری را برای حرکت نُت ها مشخص می کند تا به شکلی معین از یکدیگر فاصله داشته باشند و بتوانند حس یا احساساتی را به شنونده منتقل کنند. گام ها عموما از تعدادی نُت تشکیل می شوند و این تعداد از 6 تا 12 نت قابل تغییر می باشد. به نُت های یک گام، درجه می گویند.
نُت پایه، انواع گام ها
اگر دقت کنید هنگامی که یک اثر در حال اجرا میباشد، یک نت به شکلی مشخص در آن اثر خود نمایی می کند و گوشِ ما به شکلی ناخودآگاه می خواهد به سمت آن نت حرکت کند. در موسیقی ایرانی به این نُت، نتِ شاهد می گویند و در موسیقی کلاسیک به آن نت/درجه پایه یا Root Note میگویند.
عموما گام ها به شکل کروماتیک یا دیاتونیک و یا اُکتاتونیک هستند. در گامِ کروماتیک رفت و برگشت نت ها / درجات همگی به شکلی پیوسته نیم پرده نیم پرده می باشد.
گام اُکتاتونیک نیز مانند نُت کروماتیک می باشد اما با این تفاوت که رفت و برگشت تمامی نت ها / درجات (بدون در نظر گرفتن گام اصلی آهنگ) یک پرده یک پرده می باشد.
گام های دیاتونیک، گام هایی هستند که از ترکیب فواصل نیم پرده و یک پرده بوجود می آیند. در گذشته گام های دیاتونیک به شکلی تجربی وجود داشتند و حفظ کردن تمامی آن ها سخت بود. به همین دلیل امروزه دو گام اصلی را در نظر میگیرند و بر اساس آن آکوردها را می نوازند (آکورد به معنای نواختن چند نُت همزمان با فاصله های موسیقایی مشخص از یکدیگر می باشند). این دو گام مینور (کوچک) و ماژور (بزرگ) نامیده می شوند. علت نام گذاری کوچک و بزرگ، فاصله ی درجات مختلف از نُت پایه می باشد.
در موسیقی کلاسیک، گام ها همگی دارای هشت نُت می باشند که نُت پایه با نُت هشتم (نُت اکتاو) هم نام می باشد با این تفاوت که در اکتاو بعدی قرار میگیرد و زیر تر می باشد. حال با استفاده از علم فاصله شناسی این دو گام را بررسی می کنیم:
گام ماژور
گام ماژور، گامی است که فاصله درجه ی سوم از نت پایه دو پرده می باشد. برای بدست آوردن یک گام ماژور کافیست فواصل زیر را در کنار یکدیگر قرار دهیم. ابتدا نت پایه سپس درجات دوم، سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم و در نهایت درجه ی هشتم در قرار میدهیم. در گام ماژور فاصله ی نت پایه تا درجه ی دوم یک پرده، درجه ی دوم تا درجه سوم یک پرده، درجه سوم تا چهارم نیم پرده، درجه چهارم تا پنجم یک پرده، درجه پنجم تا درجه ششم یک پرده، درجه ششم تا درجه هفتم یک پرده و درجه هفتم تا درجه هشتم نیم پرده می باشد. به عنوان مثال می توان گفت: ” دو – ر – می – فا – سل – لا – سی – دو ” که گام “دو ماژور” نامیده می شود. به همین دلیل درجات مختلف در گام ماژور به شکل زیر نامگذاری می شوند:
اول درست، دوم بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم بزرگ، هفتم بزرگ، هشتم درست (اکتاو)
درجات سوم و پنجم در گام های متفاوت نقشی اساسی را ایفا می کند و می تواند به راحتی حس ملودی را تغییر دهد. به همین دلیل درجات سوم و پنجمِ هر گامی را درجه ی اصلی می نامند. از ترکیب این دو فواصل با نتِ پایه، آکورد اصلی هر گامی به دست می آید؛ به عنوان مثال در گام دو ماژور از ترکیب این سه درجه ( دو – می – سل ) آکورد گام دو ماژور به دست می آید.
گام مینور
گام مینور، گامی است که فاصله درجه ی سوم از نت پایه یک و نیم پرده می باشد. در گام مینور فاصله ی نت پایه تا درجه ی دوم یک پرده، درجه ی دوم تا درجه سوم نیم پرده، درجه سوم تا چهارم یک پرده، درجه چهارم تا پنجم یک پرده، درجه پنجم تا درجه ششم نیم پرده، درجه ششم تا درجه هفتم یک پرده و درجه هفتم تا درجه هشتم یک پرده می باشد. به عنوان مثال می توان گفت: ” لا – سی – دو – ر – می – فا – سل – لا ” که گام “لا مینور” نامیده می شود. به همین دلیل درجات مختلف در گام مینور به شکل زیر نامگذاری می شوند:
اول درست، دوم بزرگ، سوم کوچک، چهارم درست، پنجم درست، ششم کوچک، هفتم کوچک، هشتم درست (اکتاو).
از ترکیب سه درجه ی اول و سوم و پنجم در گام مینور ( به عنوان مثال لا – دو – می ) آکورد مینور به دست می آید.
طبیعی، هارمونیک، ملودیک
دو گام مینور و ماژور که در بالا شرح داده شد، پایه ای ترین حالت این دو گام می باشد که به آن گامِ طبیعی می گویند. گام های ماژور و مینور همیشه به این مدل خاص نواخته نمی شوند. می توان با تغییر دادن درجه و یا درجاتی از آنها به شکلی که به بستر مینور بودن و یا ماژور بودن آن آسیبی نرسد، آنها را به اشکال گوناگونی تبدیل کرد. نمونه های متداول و بین المللی که این تغییرات وجود دارد، حالت هارمونیک و یا حالت ملودیک آن می باشد. در گام مینور طبیعی اگر در بالارونده و یا پایین رونده درجه ی هفتم را نیم پرده زیر تر کنیم و آن را تبدیل به درجه ی هفتم بزرگ کنیم، مینور از حالت طبیعی خارج شده و تبدیل به مینور هارمونیک می شود. به عنوان مثال: “لا سی دو ر می فا سل دیز لا”. حال اگر در مینور هارمونیک در هنگام رفت علاوه بر درجه ی هفتم، درجه ی ششم را نیز نیم پرده زیر کنیم و آن را تبدیل به درجه ی ششم بزرگ کنیم، مینور ملودیک ایجاد می شود. به عنوان مثال” لا سی دو ر می فا دیز سل دیز لا، لا سل دیز فا می ر دو سی لا”. تفاوت دو گام ملودیک و هارمونیک در تغییر درجه ی ششم در هنگام رفت می باشد.
مقدمه و شناخت انواع مدهای کلیسایی
گام های کلیسایی اساس موسیقی اروپا را از قرن هفتم تا اواسط دوره باروک را تشکیل می دادند. البته این گام ها در دوران های قبل نیز کاربرد داشتند. اما به علت تکاملی که گام ها در این دوران دیده اند، شکلی از آن ها که امروزه می شناسیم و از حدود قرن هفتم به بعد به این شکل بوده اند. استفاده از مقام های کلیسایی، از اواخر دوران باروک به بعد در موسیقی غیرمذهبی تا اوایل قرن بیستم کاهش یافت. اما امروزه در بسیاری از موسیقی های راک و جز می توان استفاده ی این مقام ها را مشاهده کرد. این گام ها که همه دیاتونیک هستند، از هفت درجه متمایز تشکیل می شوند. در اوایل به شکل گام هایی بودند که از درجه های مختلف مانند (دو، ر، می، فا، سل، لا و سی) شروع می شدند و پایان می یافتند و به درجات دیگری انتقال نمی یافتند، اما بعدها با تغییرات کروماتیک جزئی برای به دست آوردن دامنه ی صوتی مناسب تری انتقال یافتند . در مقاله ی آتی در مورد مقام های کلیسایی به شکلی کامل صحبت خواهیم کرد.
